Volkanlar Hakkında Her Şey – III
Volkanik aktivitelerin, yer kabuğunun şekillenmesinde önemli rol oynayan “jeolojik mimarlar” olduğu ve Dünya’nın yaşanılabilir bir gezegen olmasında önemli katkıları olduğu söylenebilir. Volkanik aktivitenin canlılar için en tehlikeli yönlerinden bir tanesi, havaya püskürtülen kızgın volkanik malzemenin tekrar yeryüzüne düştüğünde verdiği zarardır.
Volkanların nasıl oluştuğundan, anatomik yapılarının nasıl olduğundan ve volkan tiplerinden önceki yazılarımızda bahsetmiştik. Bu yazımızda ise volkanların farklı patlama şekillerini anlatacağız.
Volkanlar en şiddetli püskürme tipinden en az şiddetli püskürme tipine doğru Plinien tipi, Volkanien tipi, Pele tipi, Stromboli tipi, Hawaii tipi ve İzlanda tipi püskürmeler olarak sınıflandırılabilir.
Plinien Tipi Püskürme
Canlılar için en tehlikeli olan volkanik patlama tipidir. Patlamanın şiddeti ile açığa çıkan yoğun kül bulutu atmosferde 40 kilometre yüksekliği aşabilir. Plinien tipi volkanik aktivitelerin en tipik özelliği yoğun kül ve gaz çıkışıdır. Bu püskürme, asidik magmaların oluşturduğu volkanlarda görülür. Plinien tipi volkanik aktiviteler günümüzde en çok hava trafiğini etkiler.
Plinien tipi volkanik aktiviteler insanlık tarihinde önemli etkilere sahip. Örneğin günümüzden yaklaşık 75.000 yıl önce Endonezya’nın Sumatra Adası’ndaki Toba Yanardağı’nın patlaması sonucu, dünya genelinde 6 ila 10 yıl devam eden bir kış yaşandı. Bu volkanik patlama neredeyse insanlığın yok olmasına yol açacaktı.
Toba Yanardağı’nın patlaması sonucu oluşan volkanik göl
En bilinen başka bir Plinien tipi patlama örneği de İtalya’da Napoli şehrinin yakınlarında bulunan ve hâlâ dünyanın en tehlikeli aktif yanardağı olan Vezüv’dür. Vezüv Yanardağı tarih boyunca yüzlerce kez patladı. Ancak bu patlamaların en ünlüsü MS 79 yılında gerçekleşen ve iki gün boyunca devam eden patlamaydı. Pompei, Herculaneum ve Stabiae şehirlerinin yok olmasına yol açan patlama sonucunda küllerin altında kalan yaklaşık 200.000 kişi hayatını kaybetti.
Filipinler’deki Pinatubo Yanardağı sönmüş bir volkan olarak kabul edilirken 500 yıldan uzun süren sessizliğinin ardından Haziran 1991’de aktif hâle geldi. Bu, 20. yüzyılın en şiddetli volkanik patlamalarından biriydi.
Volkanien Tipi Püskürmeler
Bu volkanik püskürme tipi, ismini İtalya’daki Vulkano Yanardağı’ndan alır. Akıcılığı az, nötr bileşime sahip magmanın suya doyması ile birlikte şiddetli patlama oluşturan volkanlardır. Plinien tipi patlamalardan farklı olarak Volkanien tipi patlamalarda kül boyutunda (2 milimetreden küçük) daha az malzeme açığa çıkarken, lapilli boyutunda (2-64 milimetre) ve blok boyutunda (64 milimetreden büyük) malzeme daha fazla üretilir. Bu nedenle oluşan volkanik bulut atmosferde çok fazla yükselmez. Bu tip volkanların etrafında yoğun volkanik döküntü kayaçları bulunur.
Pele Tipi Püskürme
Bu volkanik püskürme tipi ismini Karayip Denizi’ndeki Martinik Adası’nda bulunan Pele Yanardağı’ndan alır. Pele tipi püskürmelerde magmanın su içeriği Plinien ve Volkanien tipi püskürmeleri oluşturan magmalara göre daha azdır ve bol miktarda gaz, kül ve lav açığa çıkar. Bu karışımın yoğun olması atmosferde dikey olarak yükselmesine engel olur. Püsküren malzeme çoğunlukla volkanın yamacı boyunca aşağı doğru akar.
La Grande Soufriere, Karayipler. Pele tipi patlamalarda püsküren malzemenin hızı saatte 500-600 kilometreye kadar ulaşabilir.
Stromboli Tipi Püskürme
İsmini İtalya’daki Stromboli Yanardağı’ndan alır. Bu tip volkanlar orta şiddette ve periyodik olarak püskürür. Püskürmeleri ya kızgın lavların kraterden yamaç boyunca akması şeklinde ya da iri volkanik malzemenin havaya fırlatılması şeklindedir.
Stromboli, Sicilya Adası’nın kuzeyinde yer alan ve dünyadaki en aktif volkanlardan birini içeren küçük bir adadır. Düzenli gerçekleşen patlamalarıyla ünlüdür.
Hawaii Tipi Püskürme
Daha çok Hawaii’de görüldüğü için bu isim verilmiştir. Oldukça sakin, akıcılığı yüksek bazik bileşimli magmaların oluşturduğu volkanlarda görülür. Volkanik bacalardan çıkan lavlar kilometrelerce mesafe katedebilir.
Hawaii tipi püskürmede bazik bileşimli magmaların oluşturduğu Mauna Loa’nın lav nehirleri.
İzlanda Tipi Püskürme
Hawaii tipine benzer. Hawaii tipinden farkı, bazik bileşimli magmanın çizgisel yarıklar boyunca dışarı çıkmasıdır. İzlanda tipi püskürme bazalt platolarının ve kalkan şekilli volkanların oluşumunda etkilidir.
Bir volkanda farklı püskürme tipleri birbiri ile geçişli olarak gerçekleşebilir. Magmanın bileşimine göre asidik bileşimli magmaların oluşturduğu Plinien, Volkanien ve Pele tipi volkanik püskürmeler aynı volkanda farklı zamanlarda görülebilir. Patlayıcılık ve oluşturduğu tehlike açısından asidik bileşimli magmaların oluşturduğu volkanlar, bazik bileşimli magmaların oluşturduğu volkanlara göre daha tehlikelidir.